ABDA, Türkiye ve Balkanlar’daki Alevi-Bektaşi topluluklarının tarihi ve kültürel mirasını dijital olarak kayıt altına almayı ve korumayı amaçlayan akademik bir projedir. Hem yürütülüşü hem de sonuçları itibariyle kamuoyuna açıktır, kâr amacı gütmez.
Proje, William & Mary Üniversitesi’nden Doç. Ayfer Karakaya-Stump tarafından geliştirilmiştir. Projenin direktörlüğünü Karakaya-Stump ve Harvard Üniversitesi’nden Prof. Cemal Kafadar birlikte yürütmektedir.
William & Mary Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ve Harvard Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Merkezi projeye teknik destek sağlamaktadır. Bunun dışında ABDA projesinin kurumsal bir bağlantısı yoktur ve gönüllülerin katkılarıyla yürütülmektedir.
Projeye Genel Bakış
Aleviler ve onlarla yakından bağlantılı Bektaşiler, Türkiye nüfusunun yaklaşık yüzde on beşini oluşturan, Balkanlar’da da uzantıları bulunan, marjinalleştirilmiş bir etno-dinsel topluluktur. Ayrıca Avrupa’da da önemli bir Alevi diasporası yaşamaktadır
Alevilerin hem ağırlıklı olarak kırsalda bulunan tarihî yerleşim bölgelerindeki demografik varlıkları hem de sanatsal, kültürel ve dinî gelenekleri 20. yüzyılın ortalarından itibaren hızlı bir gerileme sürecine girmiştir. Bu gerileme, modernleşme baskıları, asimilasyon politikaları ve ekonomik veya siyasi nedenlerle Alevilerin büyük kentlere ve Batı ülkelerine göç etmesi gibi faktörlerden kaynaklanmaktadır. Bütün bunların sonucu olarak, Alevi köyleri ve kutsal mekânları ortadan kalkma veya kültürel gasp riski altındadır.
İlaveten, Alevi dede/pir ailelerinin özel arşivlerinde muhafaza edilen Alevi yazılı kaynakları da yok olma veya kaybolma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Tarihsel ve inançsal açıdan büyük kıymeti haiz bu belge ve el yazması eserler, Anadolu’nun kırsal bölgelerindeki birçok Alevi ailesi arasında dağılmış durumdadır. Her ne kadar ilgili ailelerce genellikle kumaşlara sarılarak ve özel kutular içinde özenle korunmaya çalışılsa da, olumsuz çevresel koşullar ve sık sık elle temas gibi nedenlerle bu yazılı kaynaklar zamanla yıpranma ve dağılma eğilimindedirler. Ayrıca, yangın, deprem gibi doğal felaketlerde tamamen yok olma riski ile de karşı karşıyadırlar. Nitekim, 2023 Şubat’ında Doğu Anadolu’daki önemli bazı Alevi yerleşim merkezlerini de içine alan geniş bir bölgeyi vuran büyük deprem, bilinmeyen sayıda Alevi el yazması ve belgesinin trajik kaybına neden olmuştur.
Bu kaygılardan hareketle şekillenen projemiz, Anadolu ve Balkanlar’daki Alevi-Bektaşi topluluklarının risk altındaki tarihî ve kültürel mirasını kayıt altına almayı ve dijital ortamda muhafaza etmeyi amaçlayan kapsamlı, web tabanlı bir arşiv oluşturmayı hedeflemektedir. Bu meyanda projemizin odağında, dede/pir ailelerinin kuşaklar boyunca özel arşivlerinde özenle korumuş oldukları tarihi belgelerin ve yazmaların dijitalleştirilmesi yer almaktadır. Ağırlıklı 15. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar olan dönemden kalma, Türkçe, Arapça ve Farsça belge ve yazmaları içeren bu yazılı kaynak külliyatı görece yakın bir zamanda, 1990’ların başından itibaren Alevi-Bektaşi kültürel canlanmasına paralel olarak gün yüzüne çıkmaya başlamıştır. Bunlar arasında Sufi icazetnameleri ve hilafetnameler&, aile soyağaçlarını içeren şecereler, kutsal yerlere yapılan ziyaretlerin kaydını tutan ziyaretnameler, dini-felsefi metinler, dedelerin/pirlerin not defterleri ve cönk adı verilen şiir derlemeleri ve benzeri kaynaklar vardır.
Ekonomik kazanç gütmeyen, tümüyle akademik saiklerle ve kamu yararı gözetilerek düşünülmüş olan ABDA projesinin nihai amacı, kamunun hem kullanımına hem de katkılarına açık, interaktif bir Alevi-Bektaşi dijital arşivi oluşturmaktır. Bu arşiv, yukarıda bahsedilen, aile arşivlerindeki belgelerin ve el yazma eserlerin elektronik kopyalarını içermenin yanı sıra, Alevi materyal kültürüne ait ögelerin görsellerini de ihtiva edecek şekilde kurgulanmıştır. Coğrafi bazda organize edilen arşivin entegral bir parçası da Alevi yerleşimlerini ve ziyaretlerini gösteren interaktif bir haritadır.
Daha sonraki aşamalarda arşivin, Alevi geleneksel müzik ve ritüellerine dair sesli ve görsel kayıtlar, Alevi toplumuna ait tarihi değere sahip fotoğraflar ve Alevi toplumunun çıkardığı süreli yayınlar gibi eklerle daha da zenginleştirilmesi planlanmaktadır.
Akademik Direktörler
Doç. Ayfer Karakaya-Stump, William & Mary Üniversitesi
Prof. Cemal Kafadar, Harvard Üniversitesi
Teknik Destek
Deborah Cornell, Dijital Hizmetler, William & Mary
Erica Moses, Dijital Hizmetler, William & Mary
Erin Horrigan, Jeo-uzamsal Çalışmalar Merkezi, William & Mary•
Alan Araştırması Desteği
Özkan Karabulut, Harvard University
Taylan Özdemir, İstanbul, TR
Gönüllü Mihmandarlarımız
Ali Aktaş, Elazığ, TR
Banu Doğan, Tunceli, TR
Bedriye Poyraz, Ankara, TR
Demir Durgun, Sivas, TR
Güler Türk, Tunceli, TR
Hakan Erol, Ankara, TR
Hamdullah Yanık, Amasya, TR
Kazım Acar, Adıyaman, TR
Mustafa Erdoğan, Elazığ, TR
Nazegül Yanık, Amasya, TR
Melek Kurt, Sivas, TR